Trainingseffecten van handbike-gebruik bij personen met een dwarslaesie tijdens de revalidatie

Het verlies van motorische (sensorisch en autonome) functies als gevolg van een dwarslaesie leidt over het algemeen tot een verlaagde fitheid als wel een verminderd niveau van fysieke activiteit in het dagelijkse leven. Het is door de beperkte spiermassa dan ook lastig voor personen met een dwarslaesie om fit en gezond te blijven, mede gezien het feit dat zij extra gevoelig zijn voor secundaire gezondheidsklachten. Bovenstaande geldt vooral voor personen met een tetraplegie vanwege de geringe actieve spiermassa van de armen en romp en de verstoorde bloedsomloop als gevolg van autonoom disfunctioneren.

Er zijn maar weinig laagdrempelige, niet al te zware trainingsvormen beschikbaar die bovendien onafhankelijk uitvoerbaar zijn door personen met een tetraplegie of door personen die recent een dwarslaesie kregen. Handbiken is daarop een uitzondering. In dit promotieonderzoek werd onderzocht of handbiken tijdens en na de revalidatie een positief effect heeft op de fysieke capaciteit, en daardoor op het dagelijks functioneren, de gezondheid en kwaliteit van leven, bij personen met een dwarslaesie.

Doelen van het onderzoek

In het onderzoek is de hypothese getoetst dat bij handbiketraining:

• Een grotere variatie (en massa) van romp- en armspieren getraind wordt, dit met een veel lagere piekbelasting.

• Een regelmatige training van de aerobe capaciteit en spierkracht mogelijk is.

• Proefpersonen met een (hoge) dwarslaesie in het revalidatieproces veel eerder –en met een hoger geleverd vermogen- handbiken in vergelijking met de meer gecompliceerde en meer belastende hoepelrolstoel.

Resultaten

Er is een systematische review uitgevoerd naar de trainingseffecten van tot op heden gebruikte trainingsvormen, zoals onder andere rolstoelrijden, fitness en armcranken. Hieruit blijkt dat er (met name bij personen met een tetraplegie) weinig studies beschikbaar zijn van een hoge methodologische kwaliteit. Het bewijs dat training van de bovenste extremiteiten een positief effect heeft op de fysieke capaciteit (piek zuurstofopname en piekvermogen) is dan ook niet sterk. Er kan op basis van de literatuur geen definitieve aanbeveling worden gedaan over de meest geschikte trainingsvorm, intensiteit, frequentie of duur. Het effect van handbiketraining is nog niet eerder onderzocht. Daarnaast is cross-sectioneel onderzoek uitgevoerd naar de bruikbaarheid van hartslag als indicator van de trainingsintensiteit bij personen met een tetraplegie. Hieruit kwam naar voren dat het gebruik van hartslag heroverwogen dient te worden bij deze groep.

Er zijn drie studies uitgevoerd naar de effecten van handbiken.

• Studie 1 - De invloed van handbikegebruik tijdens en (één jaar) na de revalidatie (een longitudinale data-analyse uitgevoerd met data uit het landelijke dwarslaesieonderzoek: koepelproject).

• Studie 2 - De effecten van handbiken op de fysieke capaciteit en gezondheidsgerelateerde kwaliteit van leven bij personen met een tetraplegie (experimentele studie met double baseline design).

• Studie 3 - De effecten van gestructureerde handbiketraining bij personen met een dwarslaesie op de fysieke capaciteit tijdens de revalidatie (experimentele studie waarbij vergeleken is met controleproefpersonen uit het koepelproject).

Op basis van deze studies blijkt dat handbikegebruik/gestructureerde training bij personen met een dwarslaesie tijdens en na de revalidatie, in vergelijking met niet handbiken (reguliere behandeling), leidt tot overwegend significante toenames in fysieke capaciteit/fitheid, gereflecteerd in piekvermogen en in mindere mate in piek zuurstofopname. Daarnaast werden enige verbeteringen in spierkracht van de armen gevonden. In geen van de drie studies werd echter een verbetering in ademhalingsfunctie gevonden die kan worden toegeschreven aan handbiketraining. Er zijn geen overbelastingsblessures gerapporteerd die werden veroorzaakt door handbiketraining. Bij personen met een tetraplegie bleek het trainen echter wel belemmerd te worden door secundaire gezondheidsproblemen zoals bijvoorbeeld blaasontstekingen (niet als gevolg van de handbiketraining zelf).

Conclusie

• Handbiken is een veilig en geschikt trainings- en mobiliteitsmiddel om de fysieke capaciteit van (laag belastbare) personen met een dwarslaesie te onderhouden of te verbeteren, ook al in de vroege revalidatie.

Toepassing van de onderzoeksresultaten in de praktijk

Dit onderzoek heeft er toe bijgedragen dat handbiken landelijk en structureel wordt toegepast als trainingsmiddel tijdens en na de revalidatie:

• Het boek Hoe blijf je fit met een dwarslaesie? door Linda Valent en Rogier Broeksteeg is geschreven als vervolg op de kennis uit dit proefschrift.

• Een andere praktijktoepassing is het toepassen van de kennis uit het proefschrift over training bij handbiketeam Helio Heroes aan de Alpduzes (3 x deelname ongetrainde groep).

• Uit deze positieve ervaringen is vervolgens het idee geboren om een eigen handbike-evenement te organiseren; de HandbikeBattle. Relatief ongetrainde handbikers uit Nederlandse revalidatiecentra participeren en dankzij dit evenement is handbiken populair geworden en wordt meer beoefend.

• Verdere kennisontwikkeling over testen, trainen en blessurepreventie bij deze doelgroep wordt geborgd middels een vervolgpromotie-onderzoek ‘HandbikeBattle’. De promovenda Ingrid Kouwijzer is in oktober 2016 aangesteld bij Heliomare en wordt begeleidt door co-promotoren Linda Valent (Heliomare), Sonja de Groot (Reade) en Luc van der Woude (UMCG).

Projectgroep

Dit onderzoek is uitgevoerd door Linda Valent, bewegingswetenschapper en ergotherapeut. Vanuit Heliomare werd zij begeleid door Han Houdijk (co-promotor) en Hans Slootman. Vanuit de Faculteit der Bewegingswetenschappen (VU) waren Luc van der Woude (promotor) en Peter Hollander (promotor) betrokken, vanuit het VUmc was dit Annet Dallmeijer (co-promotor).

Betrokken instellingen

• Heliomare

• Reade (toen: Revalidatie Centrum Amsterdam)

• De Hoogstraat

• Faculteit der Bewegingswetenschappen, Vrije Universiteit

Financiering

Het onderzoek is gefinancierd door ZonMw.

Publicaties

• Valent LJ, Dallmeijer AJ, Houdijk H, Slootman J, Janssen TW, Hollander AP, van der Woude LHV. The individual relationship between heart rate and oxygen uptake in people with a tetraplegia during exercise. Spinal Cord 2007, 45(1), 104-111.

• Valent L, Dallmeijer A, Houdijk H, Talsma E, van der Woude L. The effects of upper body exercise on the physical capacity of people with a spinal cord injury: a systematic review. Clinical Rehabilitation 2007, 21(4), 315-330.

• Valent LJ, Dallmeijer AJ, Houdijk H, Slootman HJ, Post MW, van der Woude LH. Influence of hand cycling on physical capacity in the rehabilitation of persons with a spinal cord injury: a longitudinal cohort study. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation 2008, 89(6), 1016-1022.

• Valent LJ, Dallmeijer AJ, Houdijk H, Slootman HJ, Janssen TW, Post MW, van der Woude LH. Effects of hand cycle training on physical capacity in individuals with tetraplegia: a clinical trial. Physical Therapy, 2009, 89(10), 1051-1060.

• Valent L. The effects of hand cycling in persons with spinal cord injury. Enschede: Ipskamp. 2009. ISBN 978-90-865930-5-7

• Valent L, Dallmeijer A, Houdijk H, Slootman HJ, Janssen TW, van der Woude LH. Effects of hand cycle training on wheelchair capacity during clinical rehabilitation in persons with a spinal cord injury. Disability and Rehabilitation, 2010, 32(26), 2191-2200.

Looptijd

Startdatum: januari 2002

Einddatum: januari 2009

Contactpersoon

Mw. L. Valent